In de ‘slimste wijk van Nederland’ kun je goedkoper of zelfs gratis wonen, in ruil voor je persoonsgegevens. Een deal die allesbehalve slim valt te noemen, betoogt Henk Boeke.
Moet je dít nou horen, riep ik opgewonden tegen mijn zoon (24). Ik las hem een artikel voor over Living Lab in Helmond, de ‘slimste wijk van Nederland’, waar je binnenkort goedkoop of zelfs een jaar gratis kunt wonen. In ruil voor je gegevens. Zijn lauwe reactie stelde mij nogal teleur. Waarom begreep hij niet meteen dat dit echt foute boel is?
In die nog te bouwen wijk, bedacht door de gelauwerde architect Ben van Berkel (Erasmusbrug Rotterdam, Station Arnhem, etc.) gaan de bewoners betalen met hun data. Dat doen ze natuurlijk al, net zoals u en ik, door ‘gratis’ diensten als Gmail, Facebook en WhatsApp te gebruiken. Maar dit Living Lab gaat nog wel even wat verder.
“In de ‘slimste wijk’ sluiten de bewoners een deal met bedrijven die iets willen testen of meten. Ingebouwde sensoren meten hoeveel je slaapt, wat je doet met ‘slimme’ huishoudelijke apparaten, hoeveel tijd je doorbrengt met social media, of je nog genoeg beweegt,” las ik voor. “Okee…” schokschouderde mijn zoon, “…ga door.” Ik vervolgde: “De Helmondse uitwerpselen vormen een rijke bron van medisch inzicht, volgens het ‘oeroude principe’ dat de drol de gezondheid van de mens weerspiegelt. Je bed- en wc-gedrag wordt niet persoonlijk gemaakt, maar als ruwe data naar een computer gestuurd.” (Bright.nl, 21 maart 2019)
Dus zelfs je poep en plas wordt geanalyseerd, alsmede je bedgedrag. Lekker dan. Maar mijn zoon kon het allemaal niet zo boeien. Hij vergeleek het met meedoen aan betaalde trials voor nieuwe medicijnen, vooral populair bij armlastige studenten. Niks mis mee toch? En je hóeft er niet aan mee te doen; gewoon vrije wil en zo. Bovendien gaat het om geanonimiseerde data, dus wattefok. “Doe niet zo moeilijk pa.” Nou, daar wilde ik dus wél moeilijk over doen.
Om te beginnen die manke vergelijking met medicijnen-trials. Daar gaat het om medisch onderzoek, waarover zich eerst een ethische commissie gebogen heeft, en waarvoor ook nog het medisch beroepsgeheim geldt. Stringente controle vooraf dus (hebben de wethouders Hekking van Helmond ook al voorzien in zo’n zware toetsingscommissie?), én een betrouwbaar geheimhoudingsventiel waar je als burger geen omkijken naar hebt. Kom daar maar eens om, met die ellenlange gebruikersovereenkomsten en ’terms of agreement’ die we meestal ongezien OK geven, omdat je toch geen tijd hebt om ze allemaal woord voor woord te lezen.
Dan de vraag of er nou echt sprake is van een vrije keuze om in die nieuwe wijk te gaan wonen. Mij lijkt van niet. Eerder betoogde ik al dat je aantrekkelijke kortingen als een vorm van (financiële) druk kunt opvatten. Living Lab geeft kortingen op je woonlasten, tot gratis wonen aan toe. Maar hier gaat het ook nog eens om wonen. En er zíjn al zo weinig betaalbare huizen…
Vooral de zwakkeren in de samenleving zijn dus weer de lul. Voor hen is die ‘vrije keuze’ beslist minder vrij dan voor mensen die ook wel kunnen leven zónder kortingen, of al een huis hebben. Dus moet je je bedgeheimen maar prijsgeven, als je het wat minder getroffen hebt.
En hoe anoniem zijn al die gegevens nu eigenlijk? Niet of nauwelijks. Om te beginnen kunnen de IP-adressen van de verzenders, en de mac-adressen van hun sensor-devices worden uitgelezen. Kastje X met mac-adres Y is naar familie Z gegaan, pakbon beschikbaar, en met een beetje handig combineren van gegevens, zoals uit online aanvraagformulieren, weet je ook meteen welk gezin er bij een bepaald IP-adres hoort. Daar heb je echt geen gerechtelijk vonnis voor nodig.
Maar zelfs wanneer de dataslurpers braaf de IP- en mac-adressen van de ontvangen data strippen, blijft er nog een tweede probleem bestaan. Er worden immers ‘ruwe data’ verzonden. En als je díe met elkaar gaat combineren, kun je óók betrekkelijk makkelijk erachter komen wie bij welke data hoort. Denk: het waterverbruik leidt tot een bepaalde gezinsgrootte, de aanwezigheid van XTC-resten in het wc-water kan duiden op de aanwezigheid van een feestende twintiger in het gezin, enzovoorts. Niks ‘anoniem’ dus. Om nog maar te zwijgen van de persoonlijke profielen die uit die ‘ruwe data’ gedestilleerd kunnen worden.
Wat ik tenslotte bezwaarlijk vind, is het verkeerde signaal dat de gemeente Helmond met dit plan geeft. De overheid zegt hiermee dat het okee is om te betalen met je data. Terwijl ze juist als hoeder en beschermer van haar burgers – en zéker de zwakkere burgers – zou moeten optreden.
Mijn zoon was overtuigd. Nu de wethouders Hekking nog. En Ben van Berkel.
Henk Boeke is taalkundige, journalist, mede-oprichter van Ouders Online, eindredacteur van Mediaopvoeding.nl, en lid van het Platform Bescherming Burgerrechten.
Afbeelding: ‘Cities of the future’ door argonne (CC BY-NC-SA 2.0)
