Terwijl Nederlandse politici forse zorgen uiten over de dataverzameling van een Chinees bedrijf, sleutelen ze ijverig door aan de surveillancestaat in eigen land. Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen, schrijft Tijmen Wisman in deze column.
Afgelopen week was er veel ophef over het Chinese bedrijf Zhenhua, waarvan bleek dat dit een lange lijst bijhield van sleutelfiguren, waaronder 700 Nederlanders. Dit bedrijf, dat naar verluidt nauwe banden onderhoudt met de Chinese overheid, verzamelde deze gegevens door informatie van publieke pagina’s van het internet te schrapen. De mensen op deze lijst werden als informatieproducten in de verkoop gedaan. Belastende dossiers opbouwen over individuen om grip op ze te krijgen past naadloos in het in het plaatje dat we hebben van de Chinese overheid.
In het parlement zag het CDA zijn kans schoon om naar aanleiding van dit incident de spreekwoordelijke ‘eerste steen’ te werpen. Er werden Kamervragen ingediend of deze lijsten met ‘potentieel’ compromitterende informatie moesten worden gezien als een poging ‘om ook personen buiten China te vangen in een sociaal kredietsysteem’. Een sociaal kredietsysteem is natuurlijk wat anders dan een lijst met mogelijk compromitterende informatie opstellen, opdat je eventueel in de toekomst makkelijker mensen kan beïnvloeden. Bij zo’n sociaal kredietsysteem is nu juist het idee dat het kenbaar is dat er wordt gekeken, zodat het gedrag van mensen wordt beïnvloed. De disciplinerende werking van toezicht is een theorie die in surveillance-studies vaak wordt gesymboliseerd door het panopticum: een cirkelvormige gevangenis met een ondoorzichtige ‘inspector’s lodge’ in het midden, waardoor alle gevangenen continu het idee hebben dat ze kunnen worden bekeken. Bij de lijst van Zhenhua was juist het idee dat deze geheim bleef, vandaar dat de database kon lekken.
Helaas voor het CDA, en voor de Nederlandse burger, is zij niet zonder spreekwoordelijke ‘zonde’. In juni dit jaar probeerde zij nog in rap tempo het Wetsvoorstel Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden door de Kamercommissie te loodsen. Uit de Memorie van Toelichting blijkt dat deze wet niet is geboren uit bittere noodzaak, maar uit de behoefte aan een ‘optimale gegevensverwerking’. Dit wetsvoorstel beoogt de regering de macht te geven om middels AMvB’s samenwerkingsverbanden op te zetten tussen publieke en private partijen, waarbinnen deze gegevens kunnen uitwisselen en analyseren. De overheid vertoont in toenemende mate de trekken van een techbedrijf uit Silicon Valley door de informatiesilo’s die ze tot haar beschikking heeft samen te voegen in een zoektocht naar onbegrensde informatiemacht.
Blijkens de MvT bestaan de resultaten van deze gezamenlijke data-analyse uit lijsten van personen die een verhoogd risico op een bepaald gedrag tonen en mogen ze worden gebruikt voor ‘gerichte interventies’. Deze zwarte lijsten kunnen tussen de deelnemers aan een samenwerkingsverband worden uitgewisseld. Dit alles in het geheim, terwijl u, de burger of klant, wordt onderworpen aan deze interventies waarvan u de oorzaak nooit zal doorgronden, als u al bewust bent van het feit dat deze plaatsvinden. U kunt dus achteloos een speelbal worden van bijvoorbeeld een gegevensuitwisseling tussen de Belastingdienst, de politie, het Openbaar Ministerie en een consortium van Nederlandse banken. De resultaten, dat bent u dus in uw nieuwe rol van informatieproduct, kunnen ook aan derden worden verstrekt. Wellicht zijn de accountantskantoren, zelf natuurlijk bastions van betrouwbaarheid, wel geïnteresseerd in een zwarte lijst van mogelijke fraudeurs. Deze resultaten worden in de MvT ook daadwerkelijk bestempeld als ‘informatieproducten’. De Chinese overheid kan nog wat van ons opsteken.
Tijmen Wisman is voorzitter van het Platform Burgerrechten en werkt als onderzoeker en Universitair Docent aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
afbeelding: “People Crowd Night Party outside of club” door qubodup (CC BY 2.0)
