Ondanks brede zorgen in de Rotterdamse gemeenteraad over de inzet van SyRI in twee wijken, gaan de aangekondigde huisbezoeken door. Wel deed burgemeester Aboutaleb toezeggingen over het verstrekken van meer informatie over de resultaten van het onderzoek. Ook de gemeenteraad tast in het duister over de werking en gevolgen van het risicoprofileringssysteem.

Dit artikel verscheen eerder op www.bijvoorbaatverdacht.nl.

Ongeveer een jaar geleden zijn de 25.000 bewoners van de Rotterdamse wijken Bloemhof en Hillesluis doorgelicht door het Systeem Risico Indicatie (SyRI). Het resultaat: 1263 ‘onderzoekswaardige’ risicomeldingen, gegenereerd door het koppelen van verschillende overheidsdatabases. Een geheim algoritme wees vervolgens uit welke burgers afwijken van de norm en daardoor misschien frauderen met uitkeringen, overheidsgelden, toeslagen of op andere manieren misbruik maken van voorzieningen. Op de 12.000 geanalyseerde adressen werden door SyRI 1263 risicomeldingen gegenereerd, aldus antwoorden van burgemeester Aboutaleb. Dit hoge aantal vormde voor de SP-fractie één van de redenen om donderdag 21 maart een debat in de gemeenteraad aan te vragen.

Kijk via deze link het debat terug.

“Verleiding groot om van een razzia te spreken”

“Eind maart krijgt 1 op de 10 adressen in Bloemhof en Hillesluis een huisbezoek van een interventieteam. Dit wordt voor die mensen een onaangename verrassing, en de verleiding is dan ook groot om van een gemeentelijke razzia te spreken”, begon SP-fractieleider Aart van Zevenbergen niet zonder gevoel voor retoriek zijn inleiding van het debat. Hierop liet Leefbaar Rotterdam raadslid Robert Simons, tevens nestor van de gemeenteraad, per interruptie al snel weten dat hij dit een ongepaste term vond. Tot zichtbare ergernis bij de Leefbaar-fractie trok D66-woordvoerder Arsieni niet veel later de term echter opnieuw uit de kast: “Ik zou het woord razzia niet willen noemen, maar kan even niet op een ander woord komen om zoveel huisbezoeken af te leggen.”

Waarmee de toon was gezet in de niet op alleen dit onderwerp verdeelde gemeenteraad. Na een oproep van de voorzitter om op de woordkeuze te letten, volgde er echter een interessant debat over de inzet van het Systeem Risico Indicatie – iets waaraan het in de Eerste en Tweede Kamer ontbrak bij het aannemen van de wet.

“Overheid als een dief in de nacht”

“Via de sleepnetmethode heeft de overheid als een dief in de nacht bij al die mensen digitaal ingebroken. 25.000 burgers van Rotterdam zijn zonder dat ze het wisten, gescreend en beoordeeld door het koppelen van overheidsdatabases. Dit tast de vertrouwensrelatie tussen burgers en overheid aan”, voegt de SP aan haar inleiding toe.

De partij had verschillende extra vragen naar aanleiding van eerdere antwoorden van burgemeester Aboutaleb. “Hoe worden burgers die ten onrechte in het Register Risicomeldingen staan, daarvan op de hoogte gebracht? En hoe lang duurt het voordat men er achter komt dat een risicomelding onterecht is? En hoe wordt dit precies gecommuniceerd naar de onterecht verdachte?” Stuk voor stuk relevante vragen, niet in de laatste plaats omdat staatssecretaris Van Ark afgelopen december nog stelde dat SyRI-risicomeldingen niet kunnen worden gereconstrueerd, omdat alle gegevens rondom een SyRI-onderzoek naderhand worden vernietigd.

Gemeenteraad heeft geen controlemogelijkheid

Ook wijst de SP erop dat de gemeenteraad niet in staat is om controle uit te oefenen op de inzet van SyRI. De fractie vroeg burgemeester Aboutaleb om een projectbeschrijving van het SyRI-onderzoek, maar kreeg die niet. “Pas na afloop.” Dat geldt ook voor het Verzoek aan de Minister dat voorafgaat aan de inzet van SyRI. Deze zorg wordt door meerdere partijen gedeeld. Ook de PvdA heeft zorgen over de ondoorzichtigheid van SyRI voor de gemeenteraad. “We moeten kunnen controleren dat iedereen die zijn gegevens in het bakje van de gemeente legt, dat daar op een nette en veilige manier mee wordt omgegaan, volgens de juridische kaders. Wij kunnen ons controlerende werk ten opzichte van dit issue niet uitvoeren.” GroenLinks wilde weten of het besluit om SyRI in te zetten van de gemeente komt, of in Den Haag is genomen. “Hebben wij hier niks over te zeggen?”

De ChristenUnie/SGP-fractie zegt kritisch te willen kijken naar dit soort ontwikkelingen: “We kennen allemaal de uitspraak ‘computer says no’, maar we willen ook niet naar een situatie waarin wordt gesteld: ‘computer says guilty’.” De fractie wil graag weten welke ervaringen en resultaten er zijn geboekt in andere plaatsen waar SyRI is ingezet. (Dat willen wij van Bij Voorbaat Verdacht ook graag, maar vooralsnog vingen we bot bij het ministerie in zowel ons Wob-verzoek als bij de recente beantwoording van Kamervragen)

“Een voorportaal van een huisbezoek”

“Wat mij betreft is hier geen sprake van een razzia of iets van dien aard”, stelt burgemeester Aboutaleb in reactie op de inbreng van de SP. “We komen niet onaangekondigd langs, en zullen keurig aan mensen melden waarom we langskomen.” De onderzochte bewoners hebben volgens de burgemeester bovendien het recht om een huisbezoek te weigeren, al wijdde hij niet uit over welke gevolgen dat voor de burger in kwestie en diens uitkering kan hebben.

Burgemeester Aboutaleb stelde desondanks begrip te hebben voor de zorgen van de gemeenteraad. “De medewerkers zittend naast mij weten hoe zwaar ik er de afgelopen tijd mee heb gezeten om het middel wel of niet in te zetten.” De situatie in de twee wijken, die in vele onderzoeken naar voren komt als zorgwekkend, vormde voor het vorige college de doorslag om SyRI toch te gebruiken. “Dat zien we wanneer we ergens binnenkomen na een melding van drugshandel, of meldingen van wapens. Het is niet voor niets dat we in Bloemhof de actie Wapens de Wijk Uit zijn begonnen. Die wijk staat onder druk.”

Bovendien stelt hij dat de privacy van burgers in het systeem is geborgd. “Dit instrument werkt op basis van intelligente algoritmen en lijkt een beetje op een voorportaal van een huisbezoek. Ik ben het er dan ook niet mee eens dat het mensen ‘schuldig’ verklaart. Integendeel, het levert factoren op en inzichten op basis waarvan nader onderzoek plaats vindt, en dat is mensenwerk. Er is dus geen sprake van computer says guilty.”

Een twijfelachtige tegemoetkoming

Het vormt voor Van Zevenbergen (SP) geen geruststelling. “Je wordt niet als schuldig¸maar wel degelijk als onderzoekswaardig bestempeld door een computersysteem. En intelligente algoritmen, daar heb ik niet zo’n hoge pet van op, want die zijn geheim in dit systeem en dat is het beangstigende in dit dossier.” En weliswaar is het SyRI-onderzoek volgens de burgemeester vooraf aangekondigd in huis-aan-huis bladen en op de gemeentewebsite, van de werkwijze en de consequenties van het onderzoek worden doorgelichte burgers niet op de hoogte gesteld. “Burgers weten niet wanneer ze in het verdachtenbankje zitten, ze hebben alleen op de website gelezen dat er ‘iets’ komt”, aldus de SP, die voorafgaand aan de vergadering een motie indiende waarin ze het college verzoekt de huisbezoeken op te schorten totdat er een rechterlijke uitspraak over SyRI ligt. Nida, Denk, 50Plus en de Partij voor de Dieren ondertekenden de motie, en er werden nog twee andere moties ingediend. De eerste wilde de gemeenteraad meer inspraak geven bij de inzet van instrumenten als SyRI; de tweede riep op om bij het ministerie te lobbyen voor meer transparantie en controle. Aan het slot van dit stuk een kort overzicht van de verschillende moties die werden ingediend met betrekking tot de inzet SyRI.

Ondanks zijn begrip voor de zorgen, ontraadt Aboutaleb alle drie de ingediende moties, waaronder dus ook het verzoek tot opschorting van de huisbezoeken. “Waarmee ik niet wil zeggen dat ik de geuite zorgen niet deel”, aldus de burgemeester. Ter geruststelling doet hij bovendien een belofte: “Als zou blijken dat deze aanpak op deze manier, leidend tot fysieke onderzoeken bij mensen thuis, als daaruit zou blijken dat we er grof naast zitten, dan stop ik ermee. Ik ben er niet op uit om dit instrument in de lucht te houden omdat het er nu eenmaal is. Als we er grof naast zitten, zeg dat 70 of 80 procent niet leidt tot een fraudezaak, dan zal ik de eerste zijn om ermee te stoppen. Ik wil u graag blijven informeren over de uitkomsten en zeg nu ook toe dat te zullen doen.”

‘Werkt het’ is niet hetzelfde als ‘mag het’

Het is positief dat de burgemeester de gemeenteraad wil informeren over de resultaten van het SyRI-onderzoek, alleen al omdat dat in het verleden nog niet eerder is gebeurd. Er is in onze ogen echter een probleem met de wijze waarop hij afweegt of SyRI kan worden ingezet of niet; dit hangt voor burgemeester Aboutaleb geheel af van de effectiviteit van SyRI. Dit werd bij de stemverklaringen scherp verwoord door raadslid El Ouali van Nida: “De burgemeester had het in zijn beantwoording over effectiviteit: ‘als het niet werkt dan stop ik ermee.’ Maar het is óók: ‘als het niet mag’. Ik denk dat dat de discussie is. Het gaat niet over ‘hoe goed werkt het of hoe goed werkt het niet’.”

Bovenstaande is wat ons betreft een cruciaal onderscheid. Het argument “als het effectief is, dan is het acceptabel” zou nooit het uitgangspunt in een privacydiscussie moeten zijn; het is immers evengoed bruikbaar voor het plan om iedere burger een chip onder zijn huid te planten. Dit zal vast een effectieve manier zijn om allerlei misdrijven en overtredingen te voorkomen en te vervolgen, maar betekent het einde van individuele vrijheid. Wanneer de enige reden om iets niet in te zetten het gebrek aan effectiviteit is, beland je al snel op een glijdende schaal.

 

De ingediende moties

De onderstaande drie moties werden ingediend tijdens het gemeenteraadsdebat over SyRI:

Motie 1: Raad hoort te beslissen over inzet digitale middelen: verworpen 14-26

SP, 50Plus, Nida, Denk en Partij voor de Dieren stellen in deze motie (PDF) dat “door het gebruik van heimelijke onderzoeksmethoden en geheime algoritmes naderhand geen verantwoording kan worden afgelegd met betrekking tot de effectiviteit en proportionaliteit van SyRI.” De gemeenteraad zou daarom moeten meedenken en meebeslissen over het wel of niet inzetten van digitale algoritmen in Rotterdam.

Motie 2: Stel SyRI-onderzoeken in Bloemhof en Hillesluis onmiddellijk uit: verworpen 9-31

SP, Denk, Nida, 50Plus, Denk en de Partij voor de Dieren dienden gezamenlijk een motie (PDF) in om het SyRI-onderzoek onmiddellijk op te schorten tot er een uitspraak ligt in de bodemprocedure die een maatschappelijke coalitie vorig jaar aanspande. Buiten de indieners om kreeg deze motie geen steun.

Motie 3: Lobby voor openbaarmaking algoritmen: verworpen 9-31

Denk en 50Plus verzoeken in deze motie (PDF) het college een lobby bij het ministerie in te zetten om de algoritmen en analysemethoden van instrumenten als SyRI openbaar te maken. Kan dat om zwaarwegende redenen niet, dan moet er een technische audit op het systeem worden uitgevoerd om te controleren of er sprake is van discriminerende werking of andere negatieve effecten. Een motie in de Tweede Kamer van D66 en GroenLinks vroeg in juni vorig jaar om hetzelfde, maar D66 trok deze motie in nadat staatssecretaris Van Ark deze had ontraden. Zolang er nog een rechtszaak loopt tegen SyRI, is ook een technische audit van het systeem onwenselijk volgens Van Ark.

 

Tot slot: Twee kanttekeningen vanuit Bij Voorbaat Verdacht bij uitspraken van Aboutaleb 

Tenslotte willen wij nog wijzen op twee uitspraken van burgemeester Aboutaleb die in onze ogen om een kritisch weerwoord vragen.

“De privacywaarborgen zijn bij SyRI goed bewaakt”

In reactie op twijfels over de rechtmatigheid van de inzet van het SyRi instrument voor de profilering van burgers heeft burgemeester Aboutaleb meerdere gezegd dat alle waarborgen rondom privacy bij de inzet van SyRI strak zijn geregeld. Het mag geen geheim heten dat de coalitie die de rechtszaak tegen SyRI is gestart daar anders over denkt, getuige onze dagvaarding van de Staat om SyRI. SyRI heeft een enorme reikwijdte en mag een haast onbeperkte hoeveelheid persoonsgegevens van verschillende overheidsinstanties en private organisaties bijeenbrengen om ongericht en op grote schaal onverdachte burgers te profileren. Ook de fundamentele kritiek van zowel de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) als de Raad van State kwam daar grotendeels op neer.

Ondanks deze forse bezwaren heeft er noch in de Tweede Kamer noch in de Eerste Kamer een politiek debat plaatsgevonden over de SyRI-wetgeving – de wet is zonder stemmen aangenomen. Ook Jacob Kohnstamm, oud-voorzitter van de  AP, vond het gebrek aan politiek debat in de Tweede en Eerste Kamer een “dramatische aangelegenheid”, zo gaf hij aan tegenover EenVandaag. In datzelfde interview weersprak hij eveneens dat het ministerie de kritiek van de AP behoorlijk had verwerkt in de wetgeving. Nergens tijdens het wetgevingstraject is er een inhoudelijke, laat staan fundamentele discussie gevoerd over SyRI waarin de bezwaren die ook in onze dagvaarding staan verwoord, aan bod kwamen – laat staan verwerkt in de wetgeving. We zijn dan ook van mening dat de waarborgen die SyRI op dit moment bevat, onvoldoende zijn en geen recht doen aan de meer fundamentele bezwaren in onze dagvaarding en in de adviezen van de AP en de Raad van State.

“SyRI werkt goed en betrouwbaar volgens onderzoek ministerie”

Er ontstond tijdens het debat in de Rotterdamse gemeenteraad onder meer discussie over de effectiviteit en legitimiteit van SyRI. Daarop haalde burgemeester Aboutaleb een onderzoek aan dat is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Uit dat onderzoek zou volgens Aboutaleb blijken dat het functioneren van SyRI goed en betrouwbaar is en die opvatting zou dan ook ten grondslag liggen aan de inzet van SyRI in Rotterdam.

Het onderzoek waarnaar Aboutaleb verwijst, is echter geen inhoudelijke beoordeling van SyRI, maar een inventarisatie van gebruikte algoritmen binnen de overheid (SyRI wordt in het gehele onderzoeksrapport niet genoemd). Het lijkt op basis van dit antwoord alsof het functioneren van SyRI is onderzocht en positief is beoordeeld, maar dat is zeker niet het geval. De staatssecretaris ontraadde vorig jaar zelfs een motie waarin werd verzocht om een technische audit van SyRI.